Mụn nội tiết tố: Cái nhìn chuyên sâu từ góc độ da liễu

Mụn nội tiết tố, một dạng mụn trứng cá, là biểu hiện lâm sàng phổ biến, gây ảnh hưởng đáng kể đến thẩm mỹ và chất lượng cuộc sống. Khởi phát do sự biến động nội tiết trong cơ thể, tình trạng này có thể gặp ở mọi lứa tuổi, tuy nhiên tỷ lệ mắc cao nhất được ghi nhận ở tuổi dậy thì và phụ nữ trong giai đoạn sinh sản, tiền mãn kinh và mãn kinh. Bài viết này Lady’s House sẽ cung cấp cái nhìn chuyên sâu về mụn nội tiết tố, bao gồm sinh lý bệnh, biểu hiện lâm sàng, chẩn đoán và các phương pháp điều trị.

Nguyên nhân dẫn đến bị mụn nội tiết tố

Mụn nội tiết tố phát sinh do sự tương tác phức tạp giữa các yếu tố nội tiết, tuyến bã nhờn và quá trình sừng hóa nang lông.

• Ảnh hưởng của hormone:
  • Androgen: Androgen, đặc biệt là testosterone, đóng vai trò chủ chốt trong sinh lý bệnh của mụn nội tiết tố. Nồng độ androgen tăng cao kích thích hoạt động của tuyến bã nhờn, tăng sản xuất bã nhờn, tạo điều kiện thuận lợi cho sự phát triển của mụn. Tình trạng này thường gặp ở tuổi dậy thì do sự gia tăng sản xuất androgen từ tuyến thượng thận và tuyến sinh dục. Ở phụ nữ, sự mất cân bằng nội tiết với nồng độ androgen tương đối cao hơn estrogen cũng là nguyên nhân phổ biến gây mụn nội tiết, đặc biệt trong các trường hợp sau:

• • • Hội chứng buồng trứng đa nang (PCOS): PCOS là rối loạn nội tiết phổ biến ở phụ nữ trong độ tuổi sinh sản, đặc trưng bởi sự mất cân bằng hormone với nồng độ androgen tăng cao, gây ra các triệu chứng như rối loạn kinh nguyệt, rậm lông, béo phì và mụn trứng cá.
    • Giai đoạn tiền mãn kinh và mãn kinh: Sự suy giảm estrogen ở giai đoạn này dẫn đến sự mất cân bằng nội tiết tố, tăng tương đối nồng độ androgen, gây ra mụn trứng cá.
    • Chu kỳ kinh nguyệt: Sự dao động nội tiết tố trong chu kỳ kinh nguyệt, đặc biệt là sự tăng progesteron ở giai đoạn hoàng thể, cũng có thể làm trầm trọng thêm tình trạng mụn.
  • Progesterone: Mặc dù progesteron thường không được coi là nguyên nhân trực tiếp gây mụn, một số loại progestin tổng hợp trong liệu pháp thay thế hormone (HRT) và một số loại thuốc tránh thai có thể gây giãn nở lỗ chân lông, tạo điều kiện thuận lợi cho sự hình thành mụn.
• Tuyến bã nhờn: Sự tăng tiết bã nhờn do kích thích của androgen làm thay đổi thành phần lipid trên da, tạo môi trường lý tưởng cho vi khuẩn Propionibacterium acnes ( P. acnes) sinh sôi và phát triển. P. acnes là vi khuẩn kỵ khí, thường trú trong nang lông, đóng vai trò quan trọng trong sinh lý bệnh của mụn trứng cá.
• Quá trình sừng hóa nang lông: Tăng sản xuất tế bào sừng kết hợp với bã nhờn dư thừa gây tắc nghẽn lỗ chân lông, hình thành nhân mụn. Quá trình sừng hóa bất thường này cũng chịu ảnh hưởng của các yếu tố nội tiết. Viêm nang lông xảy ra khi P. acnes phân hủy bã nhờn, giải phóng các acid béo tự do và các chất trung gian gây viêm, kích hoạt phản ứng viêm và hình thành các thương tổn viêm trên da.

>>> Niacinamide: “Hoạt chất vàng” cho làn da hoàn hảo

Biểu hiện lâm sàng của mụn nội tiết

Mụn nội tiết tố biểu hiện đa dạng, từ các thương tổn không viêm như mụn đầu đen, mụn đầu trắng đến các thương tổn viêm như mụn sẩn, mụn mủ, mụn bọc và mụn nang.

• Vị trí: Thường tập trung ở vùng chữ T (trán, mũi, cằm) ở tuổi dậy thì và vùng má, quai hàm ở người trưởng thành. Sự khác biệt về vị trí này có thể liên quan đến sự phân bố của các thụ thể androgen trên da.
• Đặc điểm:
  • Mụn đầu đen (comedone mở): Nút sừng màu đen do oxy hóa melanin. Lỗ chân lông mở, bã nhờn tiếp xúc với không khí và bị oxy hóa, tạo thành màu đen.
  • Mụn đầu trắng (comedone đóng): Nút sừng màu trắng do lỗ chân lông bị bít kín. Bã nhờn tích tụ bên trong nang lông, không tiếp xúc với không khí nên không bị oxy hóa.
  • Mụn sẩn: Nốt cứng, nhỏ, màu đỏ, do viêm nang lông.
  • Mụn mủ: Nốt sẩn có chứa mủ, do sự tập trung của bạch cầu đa nhân trung tính trong nang lông.
  • Mụn bọc: Nốt viêm lớn hơn mụn mủ, đau nhức, do viêm lan rộng ra xung quanh nang lông.
  • Mụn nang: Nốt viêm lớn, chứa đầy mủ và máu, gây đau nhức nhiều, có thể để lại sẹo, do viêm phá hủy nang lông và các mô xung quanh.

Làm sao để biết mụn nội tiết

Chẩn đoán mụn nội tiết dựa trên sự kết hợp giữa tiền sử, khám lâm sàng và các xét nghiệm cận lâm sàng.

• Tiền sử:
  • Tuổi tác: Mụn nội tiết thường xuất hiện ở tuổi dậy thì và phụ nữ trong độ tuổi sinh sản.
  • Giới tính: Phụ nữ có nguy cơ mắc mụn nội tiết cao hơn nam giới.
  • Chu kỳ kinh nguyệt: Mụn thường trầm trọng hơn trước và trong kỳ kinh nguyệt.
  • Tiền sử sử dụng thuốc: Cần khai thác tiền sử sử dụng thuốc tránh thai, HRT, corticosteroid, thuốc chống trầm cảm, và các loại thuốc khác có thể gây mụn.
  • Tiền sử bệnh: Cần khai thác tiền sử PCOS, rối loạn nội tiết khác, bệnh lý tuyến giáp, và các bệnh lý có thể liên quan đến mụn.
• Khám lâm sàng:
  • Quan sát vị trí, hình thái và mức độ nghiêm trọng của thương tổn.
  • Đánh giá mức độ viêm, số lượng thương tổn, và sự hiện diện của sẹo.
  • Phân loại mụn theo mức độ nghiêm trọng: nhẹ, trung bình, nặng.
• Xét nghiệm: Trong một số trường hợp, cần thực hiện các xét nghiệm để hỗ trợ chẩn đoán và loại trừ các bệnh lý khác:
  • Xét nghiệm nội tiết: Đánh giá nồng độ hormone (testosterone, estrogen, progesterone, hormone kích thích nang trứng (FSH), hormone hoàng thể hóa (LH)).
  • Xét nghiệm đường huyết: Loại trừ đái tháo đường, một yếu tố nguy cơ của mụn.
  • Siêu âm buồng trứng: Loại trừ PCOS.
  • Các xét nghiệm khác: Tùy thuộc vào tình trạng lâm sàng, có thể chỉ định thêm các xét nghiệm khác như xét nghiệm chức năng gan, thận, xét nghiệm tuyến giáp, và sinh thiết da.

Điều trị mụn nội tiết như thế nào?

Mục tiêu điều trị mụn nội tiết là giảm viêm, kiểm soát bã nhờn, ngăn ngừa hình thành nhân mụn và hạn chế sẹo. Phương pháp điều trị được lựa chọn dựa trên mức độ nghiêm trọng của mụn, tình trạng sức khỏe của bệnh nhân, và các yếu tố cá nhân khác.

• Điều trị tại chỗ:
  • Retinoids: (tretinoin, adapalene, tazarotene) là thuốc bôi có tác dụng giảm sừng hóa, thông thoáng lỗ chân lông, ức chế P. acnes, giảm viêm. Retinoids được coi là thuốc điều trị mụn đầu tay, có thể sử dụng đơn độc hoặc kết hợp với các thuốc khác.

• • Benzoyl peroxide: có tác dụng diệt khuẩn, giảm viêm, thường được sử dụng kết hợp với retinoids hoặc kháng sinh tại chỗ.
  • Kháng sinh tại chỗ: (clindamycin, erythromycin) ức chế P. acnes, giảm viêm. Thường được sử dụng kết hợp với benzoyl peroxide hoặc retinoids để giảm nguy cơ kháng thuốc.
  • Acid azelaic: có tác dụng giảm sừng hóa, kháng khuẩn, giảm viêm, là lựa chọn an toàn cho phụ nữ mang thai và cho con bú.
  • Acid salicylic: có tác dụng loại bỏ tế bào chết, thông thoáng lỗ chân lông, thường được sử dụng trong các sản phẩm rửa mặt và kem trị mụn không kê đơn.
• Điều trị toàn thân:
  • Thuốc tránh thai: (chứa ethinyl estradiol kết hợp với progestin) có tác dụng cân bằng nội tiết, giảm androgen, thường được chỉ định cho phụ nữ bị mụn nội tiết có kèm theo rối loạn kinh nguyệt hoặc các triệu chứng của PCOS.
  • Thuốc kháng androgen: (spironolactone, cyproterone acetate) ức chế tác dụng của androgen, thường được sử dụng cho phụ nữ bị mụn nội tiết không đáp ứng với thuốc tránh thai hoặc có chống chỉ định với thuốc tránh thai.
  • Isotretinoin: (dẫn xuất của vitamin A) là thuốc uống có tác dụng giảm sản xuất bã nhờn, ức chế P. acnes, giảm viêm. Isotretinoin là thuốc điều trị mụn hiệu quả nhất hiện nay, tuy nhiên có nhiều tác dụng phụ nên chỉ được chỉ định trong trường hợp mụn nặng, không đáp ứng với các phương pháp điều trị khác.
• Các phương pháp khác:
  • Liệu pháp ánh sáng: (ánh sáng xanh, ánh sáng đỏ) có tác dụng diệt khuẩn, giảm viêm, thường được sử dụng kết hợp với các phương pháp điều trị khác.
  • Lột da hóa học: (AHA, BHA) có tác dụng loại bỏ tế bào chết, thông thoáng lỗ chân lông, giảm mụn và cải thiện sẹo.
  • Tiêm corticosteroid: có tác dụng giảm viêm nhanh chóng trong trường hợp mụn bọc, mụn nang, tuy nhiên chỉ nên sử dụng hạn chế do có thể gây teo da và các tác dụng phụ khác.
  • Các phương pháp thẩm mỹ: (laser, lăn kim, phi kim) có thể được sử dụng để cải thiện sẹo mụn và các di chứng sau mụn.

Cách ngăn ngừa nổi mụn nội tiết

Bên cạnh việc điều trị bằng thuốc, lối sống và chế độ chăm sóc da đóng vai trò quan trọng trong việc kiểm soát mụn nội tiết tố.

• Chế độ ăn uống:
  • Hạn chế đường, sữa, thực phẩm chế biến sẵn, đồ ăn cay nóng, và các thực phẩm có chỉ số đường huyết (GI) cao, vì chúng có thể làm tăng sản xuất insulin, kích thích tuyến bã nhờn hoạt động mạnh.
  • Tăng cường rau xanh, trái cây, thực phẩm giàu omega-3, kẽm, vitamin A, vitamin C, và các chất chống oxy hóa, vì chúng có lợi cho sức khỏe làn da.
  • Uống đủ nước mỗi ngày để duy trì độ ẩm cho da và đào thải độc tố.
• Chăm sóc da:
  • Rửa mặt 2 lần/ngày với sữa rửa mặt dịu nhẹ, không chứa xà phòng, không chà xát mạnh.
  • Sử dụng kem dưỡng ẩm phù hợp với loại da, không gây bít tắc lỗ chân lông.
  • Chống nắng hàng ngày bằng kem chống nắng phổ rộng, SPF 30 trở lên, ngay cả khi trời râm mát.
  • Không nặn mụn, vì có thể gây viêm nhiễm, để lại sẹo.
  • Hạn chế trang điểm, nếu trang điểm cần tẩy trang kỹ trước khi đi ngủ.
  • Vệ sinh dụng cụ trang điểm thường xuyên.
  • Thay vỏ gối thường xuyên.
• Kiểm soát stress: Stress có thể làm trầm trọng thêm tình trạng mụn do ảnh hưởng đến nội tiết tố và hệ miễn dịch. Cần có các biện pháp thư giãn, giảm stress như tập yoga, thiền, nghe nhạc, đọc sách.
• Ngủ đủ giấc: Thiếu ngủ cũng có thể ảnh hưởng đến nội tiết tố và làm trầm trọng thêm tình trạng mụn. Cần ngủ đủ 7-8 tiếng mỗi đêm.
• Tập thể dục thường xuyên: Tập thể dục giúp tăng cường tuần hoàn máu, đào thải độc tố, giảm stress, và cải thiện sức khỏe làn da.

Kết luận

Mụn nội tiết tố thường là tình trạng mãn tính, cần điều trị và chăm sóc lâu dài. Tuy nhiên, với phương pháp điều trị phù hợp và chế độ chăm sóc da đúng cách, hầu hết bệnh nhân có thể kiểm soát được mụn và ngăn ngừa sẹo.

Lưu ý: Bài viết mang tính chất tham khảo, không thay thế cho chẩn đoán và điều trị của bác sĩ da liễu.